Ernst Helmuth Flammer: De toren van Babel

De toren van Babel

Oratorium in 8 delen (1981/82)
voor 3 orkestgroepen, 3 koren, 2 vocale solo's (sopraan en bariton), luidspreker, quadrofonische feedertape en live-elektronica,
gebaseerd op teksten van Friedrich Schiller, Arthur Schopenhauer, Friedrich Nietzsche, Richard Wagner, Niccolò Machiavelli en Kurt Tucholsky

Voor het componeren in een tijdkritisch onderwerp

»Niets sensueels is subliem, en de markt des te meer
muziek gedegradeerd tot kinderachtig plezier,
des te nadrukkelijker dringt ze aan op haar volwassenheid
door spiritualisering.”
Immanuel Kant

I.
Een tijdkritisch onderwerp heeft slechts een veronderstelde actualiteit, opgevat in de zin van een concept van het heden dat betrekking heeft op het onmiddellijke moment. Het is veeleer actueel op de momenten en plaatsen waar en wanneer omstandigheden zich voordoen die vergelijkbaar zijn met de omstandigheden die in dit onderwerp zijn beschreven of – in het geval van het drama – worden behandeld.

Een op deze manier begrepen werkelijkheid is alomtegenwoordig in relatie tot ruimte en tijd. Als dat werkelijk zo is, wordt een metaniveau van de stroming bereikt, waarvan de filosofische en artistieke dimensie volgens Hegel doorgaans wordt weerspiegeld in de intellectuele inhoud van het filosofische en muzikale denken en artistieke activiteit. Muzikaal denken is van nature conceptueel.

II.
Het stereotiepe bezwaar dat men door op een algemene manier naar het begrip actualiteit te kijken alleen maar wil vermijden dat er in sociale of politieke termen 'een standpunt wordt ingenomen', gaat niet op omdat artistieke activiteit niet mag worden verward met agitatie. Het innemen van een standpunt met behulp van artistieke middelen betekent niet dat je ingrijpt in concrete actuele politieke gebeurtenissen. De kunstenaar neemt uitsluitend een standpunt in bij de selectie en vervolgens bij de vormgeving van zijn onderwerp met zijn artistieke middelen, bij de actualiteit van zijn onderwerp in relatie tot het moment, omdat hij het oppikt.

Deze actualiteit een metaniveau geven betekent dat het onderwerp met artistieke middelen op een generaliserende en tegelijkertijd gezaghebbende manier wordt behandeld. Een impliciete dubbelzinnigheid die voortkomt uit de relatie tussen muziek en tekst is generaliserend, maar alomtegenwoordig in zijn algemene aard en is daarom in grotere mate universeel bindend. Deze algemene geldigheid zou ontbreken als elk uitdrukkingsmiddel een duidelijk doel zou krijgen en toegewezen zou krijgen. Een dergelijke toeschrijving zou dichter bij een specifieke politieke gebeurtenis of situatie staan, maar meer politieke demonstratie, meer agitatie dan artistieke expressie. Het vereist dat de beschrijving van een bepaalde momentsituatie zeer concreet en zeer bindend voor het moment is.

Met de impliciete ambiguïteit en de daarmee samenhangende symboolvormende algemeenheid wordt de vraag echter urgenter, concreter, actueler, raakt ze ons allemaal en daarom bindender. De tijdelijke binding ligt daarom zeer dicht bij de algemene niet-bindende. Het gebrek aan parabel en symbolisch karakter resulteert in het verlies van betekenis, en breder, van de inhoud van muziek en tekst, dat onuitsprekelijke en ondoorgrondelijke dat eigenlijk artistiek is. Het artistieke karakter zou ernstig in gevaar komen. Daarom liggen agitprop en zogenaamde ‘geëngageerde muziek’ op de grens van het artistieke.

III.
Kunst kan niet in beroering brengen, en zeker niet de kunstloze muziek door haar gebrek aan concepten. Het leert de semantiek van de context waarin het wordt geplaatst. Kunstmuziek kan niet politiek zijn in de zin van ‘politieke actie door middel van muziek’ zonder zichzelf bloot te stellen aan het gevaar van trivialiteit in de zin van onbegrepen algemeenheid, bijvoorbeeld door informele muzikale idiomen. Dat zou niets anders betekenen dan elke luisteraar op een treffende manier in de gunst brengen, zonder dat hij of zij tot nadenken aanzet of aanzet tot nadenken.

Theodor W. Adorno koos voor een levendig beeld, dat van de boodschap in een fles, een boodschap bewaard in een klein, onopvallend doosje. Rustend op de zeebodem wacht het om ergens (strand) als wrak aangespoeld te worden en zo de ontvanger te vinden die het begrijpt. Dit is bedoeld om te laten zien hoe lang de weg kan zijn van vastleggen naar begrijpen, naar het begrijpen van een werkonderwerp. Het zal altijd een minderheid zijn die deze signalen oppikt. Voor een muzikant zal het veel betekenen om met deze weinigen te praten, ook al is het maar één. De wens om dit met de meerderheid te kunnen doen zal waarschijnlijk een droom blijven. Het versturen van dergelijke wrakstukken is een grote zegen voor iedere kunstenaar.

IV. Wat wil de Toren van Babel?
»Dante legt eerst op eigen initiatief uit dat het ene werk van het bouwen van een toren de vele menselijke activiteiten vereiste: bevelen geven, ontwerpen, stenen uithouwen, ze vervoeren, enz. De hemelse daad van straf nam nu de zo verschillende werkers weg met dezelfde taal het begrip van het geheel van het gigantische werk. Vanaf nu konden alleen de specialisten binnen hun kleine kring met elkaar overweg. Hoe voortreffelijker zij hun specialiteit uitvoerden, des te grover en barbaarser werd hun taalgebruik. Een woord dat zelfs vandaag de dag resoneert... De wet van taalverwarring is krachtig. De specialisatie om dit te overwinnen is de taak geworden van nieuwe specialisten”, schrijft kunsthistoricus Martin Gosebruch (vgl.: Epochstijlen - historische realiteit en verandering in de wetenschappelijke term, tijdschrift voor kunstgeschiedenis 44, 1981, blz. 9).

Je zou hieraan kunnen toevoegen dat deze taak gewoonlijk wordt overgelaten aan zogenaamde commissies van deskundigen, die voor deze doeleinden zijn opgericht, en dus naar bureaucratische niveaus wordt gedegradeerd en dus op een laag pitje wordt gezet. Op muziekgebied zijn dergelijke deskundigen de wetenschappelijke docenten die geacht worden het onderwerp muziek op een ‘didactische’ en ‘curriculaire’ manier over te brengen, gegeven onze verzwakte taalvaardigheden. Maar bereiken ze niet precies het tegenovergestelde met hun wetenschappelijk gebrabbel en hun talloze nieuwe creaties van lege woorden? Om de taalverwarring en de daaruit voortvloeiende sprakeloosheid te overwinnen, dienen zij nieuwe taalverwarring toe als een nieuw medicijn!

Dat is één kant van mijn begrip van de actualiteit van het onderwerp “De bouw van de Toren van Babel”. De andere is die van de verwarring van het individu door voortdurende overstimulatie – ook verwerkt in mijn werk – en daarmee zijn totale desoriëntatie in een koude, materialistische omgeving. De verwarring in de vorm van desoriëntatie zal verder toenemen met de nieuwe kabelmedia (1980), vandaag de dag met de digitalisering, en zal hun destructieve, huidige werk voortzetten. Mensen ervaren hun omgeving steeds vaker alleen via media, zoals het woord ‘medium’ suggereert.

In de schaduw van dit alles, en dit is de derde kant van deze verwarringen en afwijkingen, bedenken specialisten, geobsedeerd door grootheidswaanzin, grootschalige technologische projecten, zoals kerncentrales en kernwapens, die mensen tot slaaf zullen maken omdat ze niet in staat om die technologie en de gevolgen ervan onder de knie te krijgen. De toren zal gebouwd worden, maar zal nooit af zijn...

Een collectieve weigering van de verantwoordelijken over de hele wereld om na te denken over de gevolgen van dergelijke acties, en verder over de gevolgen zelf, maakt het onderwerp ‘De Toren van Babel’ actueel in alle sociale systemen en ordes. Terwijl in het verleden de dreiging voor mensen uit hun eigen grootheidswaanzin slechts regionaal beperkt bleef tot bepaalde culturele groepen, is deze vandaag de dag wereldwijd en daarom existentieel voor de mensheid. Taalverwarring creëert een bijzonder egoïsme, een schijnbaar onoverkomelijk obstakel om onze politici te dwingen zich bezig te houden met de kernvragen die dit onderwerp ontologisch opwerpt.

V.
Vanuit het perspectief van de existentiële en allesomvattende actualiteit van het onderwerp ‘De bouw van de Toren van Babel’ zou het inconsistent zijn om niet te streven naar een artistieke actualiteit op metaniveau ten gunste van een oppervlakkige dagelijkse politieke actualiteit, en niet te het probleem op een algemene manier en toch op een algemeen bindende manier aan te pakken door symboliek te creëren. Ik heb dit geprobeerd in mijn werk. De muzikale taal betekent in hun pluraliteit, die geen verband met elkaar lijken te hebben in de zin van taalverwarring, van het niet begrijpen van elkaar, allemaal een gemeenschappelijke compositorische kern hebben, zowel harmonisch in twee corresponderende rijen als daarvan afgeleide akkoorden. zowel ritmisch als in hun expressieve vorm.

De verscheidenheid aan akkoord- en muziektaalapparaten die uit de serie zijn afgeleid, wordt steeds groter naarmate het werk vordert. In het tegenovergestelde proces neemt hun individuele expressiviteit geleidelijk af ten gunste van kant-en-klare muzikale uitspraken (gecomponeerde sprakeloosheid). Op weg naar de procesmatige vernietiging ervan (muzikale taalatrofie) doorloopt het compositiemateriaal een proces van industrialisatie. De verscheidenheid aan expressiemiddelen wordt geïntegreerd in een episch concept in de zin dat het onderwerp vanuit een grote verscheidenheid aan perspectieven wordt beschreven en belicht (impliciete ambiguïteit).

Hoewel een aantal auteurs om trend- en moderedenen over het einde van de seriële muziek schreven, lieten ze altijd netjes de kwestie van betekenis en inhoud achterwege, waarvan de behandeling dergelijke discussies als modieus gebabbel zou hebben onthuld. Het gebruik van seriële werkmethoden vindt plaats in Toren van Babel parallel aan een proces waarbij de tekst in lettergrepen wordt gesplitst en semantisch en dubbelzinnig wordt toegewezen, om de dubbelzinnigheid van de diverse betekenislagen die in de tekst worden geïmpliceerd niet noodzakelijkerwijs volledig begrijpelijk te maken op het moment van luisteren, maar toch ervaren te kunnen worden.

De compositiemethode die het meest geschikt is voor de selectieve, gebroken behandeling van tekst is de strikt seriële behandeling van ritme, dynamiek en harmonie als het equivalent van gesteriliseerde sprakeloosheid. De nadrukkelijke luisterindruk die op de luisteraar wordt overgebracht, heeft een diepere muzikaal expressieve inhoud, die artistiek bedoeld is, maar waarvan onpartijdig luisteren verwoording verbiedt.

De elektronische muziek in Toren van Babel is nauw verwant aan het onderwerp, het gebruik ervan staat niet los van elkaar, de betekenis ervan is niet slechts het speelse en vermakelijke gebruik van een medium dat voor velen nieuw is, zoals zo vaak te vinden is onder abstracte werktitels zoals ‘Workshop 27’ of andere schijnbaar willekeurige titels.

Het feit dat de keuze van de middelen een orde volgt die inherent is aan zowel de muziek, de tekst als het onderwerp, en die duidelijk en muzikaal gerechtvaardigd kan worden, maakt haar bindend en niet willekeurig. De inhoud van een muziekwerk rechtvaardigt achteraf het gebruik en de actualiteit ervan. Ze ontlenen hun rechtvaardiging niet aan zichzelf, maar aan de context waarin ze staan. Zo bezien worden het seriële denken en andere haastig doodverklaarde compositieprocessen keer op keer steeds relevanter, ook al lijken ze hun relevantie als muzikaal doel op zichzelf te hebben verloren. De toren van Babel Op geen enkele manier wil hij compositorische vernieuwing bevorderen; bij zijn creatie plaatste hij compositorische middelen slechts af en toe in contexten die toen nieuw waren.

De tekst, van Schillers idealistische denken via Schopenhauer, Nietzsche en Wagner tot Machiavelli's filosofie van geweld, volgt een conceptie van een spirituele Toren van Babel. De harde vergelijking van zulke uiteenlopende geesten als Schiller en Nietzsche kan ook worden opgevat als een staaltje beheerste taalverwarring. Daartegenover staat muziek die met haar opzettelijke discrepantie en zelfs afstand tot de tekst uitnodigt tot het maken van eigen interpretaties, onafhankelijk van de tekst. Zeker, het laten klinken van individuele muzikale taalidiomen zal in het werk tekstinterpretaties opleveren met passages van de hierboven beschreven historisch bepaalde algemene begrijpelijkheid, zoals de componist het bedoeld heeft. Maar deze plaatsen zijn slechts eilanden in het werk. De tekst is soms op muziek gezet, dat wil zeggen geïllustreerd, en soms voorzien van commentaar, op afstand van de muziek. De voortdurende verandering van dergelijke dramaturgische middelen geeft hen de gewenste taalvaardigheid; koppig vasthouden aan één middel zou saai en schematisch zijn.

Het oratorium De toren van Babel was een compositieopdracht voor de 25ste verjaardag van de “Dagen van de Nieuwe Muziek Hannover”, 1983. Het oratorium is opgedragen aan allen die hun leven moesten verliezen in de strijd voor vrijheid en gerechtigheid en een menselijk samenleven; aan alle onverschrokken mensen die hun pad oprecht en in een rechte lijn volgen, en zelfs ernstige persoonlijke nadelen aanvaarden; voor Klaus Bernbacher.

Ernest Helmuth Flammer
(Freiburg, 2 januari 1983, herz. München, 7 april 2020)

programma: