infotekst:
DE GOLDBERG-VARIATIES
Was het ooit opzettelijk? Goldberg-variaties het spelen als een cyclus zal nooit volledig worden opgehelderd. Berichten van de omgeving van Johann Sebastian Bach, die dit werk rond 1740 componeerde, geven aanleiding tot een andere interpretatie. De Bach-biograaf Johann Nicolaus Forkel sprak rond 1800 op basis van berichten van Bachs zonen over slapeloze nachten van graaf Hermann Carl von Keyserlingk, die van 1733 tot 1745 de Russische gezant in Dresden was. Op verzoek van Keyserlingk wilde zijn vriend Bach schrijven muziek uit zijn eigen pen om deze aanhoudende slapeloosheid te verhelpen. Bach hoopte deze wens het beste te kunnen vervullen met een variatiewerk op baslijn. Keyserlingk vroeg zijn huisklavecinist Johann Gottlieb Goldberg (onder wiens naam dit werk bekend werd) om af en toe een of meer van “zijn” variaties te spelen. Maar juist de volledige uitvoering van deze variaties behoort al lange tijd tot het vaste repertoire van klavecinisten en pianisten. Bij een volledige voorstelling wordt verwacht dat overwegingen over de vraag hoe de verschillende variaties zich tot elkaar verhouden, worden ingevuld.
Als het niet de bedoeling was geweest om de variaties integraal uit te spelen (hoewel we niet weten hoe ernstig Keyserlingks slapeloosheid eigenlijk was), zou het ook niet de bedoeling zijn geweest om de graaf door virtuositeit en voortdurend wisselende tempo's van zijn slaap te beroven. De oorsprong van het idee om variaties op verschillende tempo’s te willen spelen blijft open. De originele partituur uit 1741 is slechts een tempo-aanduiding (variatie 15 andante), ook al impliceren twee andere aanduidingen (variatie 16 en variatie 22) een bepaald tempo. Uitgaven met tempo-informatie voor elke individuele variatie zijn pas in het midden van de 19e eeuw te vinden, wat de behoefte aan duidelijke tempodifferentiatie aantoont, duidelijk een uitdrukking van een romantische geest. Deze houding is echter in tegenspraak met de barokke esthetiek van regelmaat en symmetrie. Hoewel er sinds de jaren zeventig een exemplaar van de eerste editie met Bachs eigen uitleg, inclusief twee nieuwe tempomarkeringen, beschikbaar is, volgen interpretaties nog steeds de gebruikelijke praktijk van virtuositeit en tempowisselingen.
Bij nader inzien lijken deze twee nieuwe tempo-aanduidingen echter niet van essentieel belang te zijn voor de interpretatie van de betreffende variaties. Ze lijken zelfs overbodig. De toevoeging in variant 7, in gigatempo, en de toevoeging in variant 25, adagio, bevestigen eigenlijk wat de muzikale tekst al duidelijk maakt. Deze toevoegingen maken duidelijk dat Variatie 7 dat uiteraard NIET is in gigatempo werd gespeeld, evenals Variatie 25 NOT adagio. De Goldberg-variaties worden gedefinieerd als een cyclus van opeenvolgende variaties. Het feit dat een individuele variatie is voorzien van een tempo-aanduiding zegt niet alleen iets over de betreffende variatie, maar ook over de context waarin deze variatie bestaat. Variant 7 moet in gigatempo worden gespeeld omdat Variatie 6 NIET in dit tempo wordt gespeeld. Dienovereenkomstig moet variant 25 worden gebruikt adagio gespeeld worden omdat Variatie 24 NIET adagio wordt gespeeld. Een tempoaanduiding impliceert dus een tempoafwijking. Uit de toevoegingen van twee tempomarkeringen van Bach in zijn Handkopie je kunt concluderen dat hij het belang van bijzondere, verschillende tempo's benadrukt. Dit leidt tot de conclusie dat alle variaties, met uitzondering van die waarin een eigen tempo is aangegeven (in de herziene versie Variaties 7, 15, 16, 22 en 25), in “normaal” tempo gespeeld moeten worden.
Bach schreef de variaties in verschillende maatsoorten. Tegen deze achtergrond rijst de vraag hoe het “normale” tempo moet worden gehandhaafd. Het antwoord blijkt uit de laatste maat van Variatie 26: Hier verschilt de spelling van de rusten van de gebruikelijke in een maat van 18/16. De onderverdeling van de ritmische accenten verschuift daarmee van 2 x 3 naar 3 x 2 zestienden. Deze laatste indeling komt overeen met de ritmische accenten in een 6/8 maat, de maat van Variatie 27. Omdat volgens bronnen uit Bachs omgeving (waaronder Kirnberger) de achtste maten in principe als verdrievoudigde kwartmaten moeten worden opgevat, wordt het duidelijk , dat in de verschillende variaties en maatsoorten een uniforme puls voelbaar is, die op de kwartnoot van de Gebied gebaseerd en kan daarom als uitgangspunt worden gebruikt bij het kiezen van het tempo. Deze opname is precies gebaseerd op dit idee. Mijn interpretatie zoekt naar eenheid in het werk en laat de baslijn “mantra-achtig” klinken. Ook al is deze muziek allesbehalve ‘slaapbevorderend’, toch weet ze in een constante wiegende beweging te blijven.
Albert Jan Roelofs |
programma:
Johann Sebastian Bach (1685-1750) Goldberg-variaties Klavieroefening bestaande uit een ARIA met diverse veranderingen voor het clavicimbal met 2 manualen. [01] Gebied 01:56 Totale speelduur: 54:55 Albert Jan Roelofs, klavecimbel
|
Persrecensies:
[…] De Nederlandse pianist Albert-Jan Roelofs slaagt er uitstekend in een gemeenschappelijke puls te vinden als mondiaal verhaal voor de verschillende muziektaferelen. Roelofs speelt met een fijngevoelige toets, vindt de innerlijke samenhang tussen de variaties in de semantische decodering van de verschillende maatsoorten en maakt toch duidelijk onderscheid tussen hun verschillende affectieve inhoud. Roelofs ontwerpt deze variaties niet alleen ongelooflijk gevoelig en fijnzinnig, hij geeft ze bijna driedimensionaal vorm onder zijn vingertoppen. […] Fascinerend! Martin Hoffman |
