Infotext:
Der gebürtige Münchner Paul Ben-Haim, einst an der Staatsoper Assistent von Bruno Walter und Knappertsbusch, dann Kapellmeister in Augsburg, dann arbeitslos und Flüchtling, erfährt eine späte Wiederentdeckung durch das Münchner Orchester Jakobsplatz. Daniel Grossmann stellt Werke aus den Jahren vor, in denen der Komponist sich ein neues Leben in Israel aufbaute: seine „Sonata in G“, die er für Yehudi Menuhin schrieb, seine orientalischen „Lieder ohne Worte“, seine Psalmvertonung „Machet die Tore weit“ und, als Hauptwerk, sein „Kabbalat Shabbat“. Der Sabbat, der Tag des Herrn, der Tag der Ruhe und Besinnung, wird mit frohem Gesang begrüßt. Über die Felder geht man ihm entgegen, in festlicher Kleidung. So erzählen es die Verse des Mystikers Schlomo Alkabez, und Paul Ben-Haim interpretiert sie mit einfachen, dem Geist der Liturgie dienenden Melodien.
Programm:
Kabbalat Shabbat (1966) 38:50
Friday Evening Service
for cantor, soprano, choir and nine instruments
[01] Introduction and Psalm 9803:17
[02] Lighting Sabbath Candles 01:59
[03] Sabbath Hymn 03:26
[04] Barechu: Praise ye the Lord 01:20
[05] Sh’ma Yisrael 00:51
[06] Ve-ahav’ta: Thou Shalt Love 03:00
[07] Mi chamocha: Who is Like unto Thee 02:37
[08] Ve-shomru: They Shall Keep the Sabbath 02:03
[09] Hashkivenu 03:59
[10] Shalom rav al Yisrael: Grant us Peace 02:56
[11] Yih’yu le-ratson: Guide me 01:44
[12] Kiddush 02:20
[13] Adoration 03:33
[14] Bayom ha-hu: On that Day 01:54
[15] Adon olam 03:52
Christian Miedl, baritone (cantor)
Valérie Condoluci, soprano
Chamber Choir of Orchester Jakobsplatz München
Martin Danes, rehearsals
[16] Lift up your Heads (1961) 08:47
for solo soprano and eight instruments
Valérie Condoluci, soprano
Sonata in G (1951) 12:20
for solo violin
[17] Allegro energico 05:05
[18] Lento e sotto voce 03:31
[19] Molto allegro 03:44
Zvi Zeitlin, violin
Three Songs Without Words (1952) 10:47
for viola and piano
[20] Arioso 04:28
[21] Ballad 02:43
[22] Sephardic Melody 03:37
Julia Rebekka Adler, viola
Axel Gremmelspacher, piano
total time 71:04
Orchester Jakobsplatz München
Daniel Grossmann, conductor
Pressestimmen:
03/2010
Eindelijk! Een cd die in zijn geheel gewijd is aan de man die in 1897 in München werd geboren als Paul Frankenburger en in 1984 overleed in Tel-Aviv als Paul Ben-Haim, de belangrijkste componist van de nieuw-gevestigde staat Israel in de eerste decennia van haar bestaan.
Paul Frankenburger was de zoon van een jurist die een belangrijke positie vervulde binnen de joodse gemeenschap in München, maar niet streng religieus was. In 1915 begon Paul zijn studie piano en compositie aan de Münchener Akademie der Tonkunst. Zijn studie werd onderbroken toen hij in 1916, midden in de Eerste Wereldoorlog, in het leger moest gaan dienen en ingezet werd aan het Franse en Belgische front. Na de wapenstilstand hervatte hij zijn studies en werd compositieleerling van Friedrich Klose, die zelf bij Bruckner had gestudeerd. Van 1920 tot 1924 had hij zijn eerste baan als correpetitor aan de Bayerische Staatsoper te München, en assisteerde hij dirigenten als Bruno Walter en Hans Knappertsbusch. Daarna was hij ‘Kapellmeister’ in Augsburg, uit welke functie hij in 1931 ontslagen werd. In het antisemitische klimaat van die tijd lukte het hem niet een andere functie te vinden en begon hij zich te oriënteren op een emigratie naar het Engelse kroonprotectoraat Palestina. Tijdens een verkennende tocht door dat land, in de zomer van 1933 veranderde hij zijn achternaam in Ben-Haim. Niet uit zionistische overwegingen, maar doodgewoon omdat hem op grond van zijn visum door de Britse autoriteiten verboden was om op te treden.
Paul Ben-Haim (1897-1984)
Toen hij zich eenmaal in Palestina gevestigd had, vond hij werk als begeleider van de Jemenitische volkszangeres Bracha Zefira (1910–90). Zefira was een beroemdheid die een beslissende invloed had op het culturele leven van het ontluikende Israel. Tussen 1939 en 1949 begeleidde Ben-Haim haar aan de piano en maakte hij arrangementen van haar repertoire. De kennismaking met de joodse volksmuziek van Jemen, Perzië, Arabië en Noord-Afrika was van grote invloed op zijn eigen ontwikkeling als componist. Dat komt tot uiting in de specifiek midden-oosters gekleurde modaliteiten, ornamentaties, versieringen en andere semitische patronen en motieven. Een prachtig voorbeeld daarvan vinden we op deze cd in de schitterende Songs without Words uit 1952, oorspronkelijk gecomponeerd als Drie Vocalises voor stem en piano, maar inmiddels verkrijgbaar in vele arrangementen; vooral saxofonisten zijn er dol op.
In de prille jaren van de staat Israel ontwikkelde Paul Ben-Haim zich niet alleen tot de belangrijkste componist van het land, ook als compositieleraar trok hij veel leerlingen, eerst aan de conservatoria van Jerusalem en Tel Aviv, later als privédocent. Door de nauwe banden tussen Israel en de Verenigde Staten werd zijn naam ook in Amerika bekend. Leonard Bernstein maakte al in 1959 een opname van zijn Sweet Psalmist of Israel, een groot vierdelig werk voor cembalo, harp en groot orkest, gebaseerd op het bijbelverhaal over Saul en David. Zo verspreidde zijn reputatie zich en ontving Ben-Haim opdrachten uit de hele wereld. In 1972 werd hij door de stad München uitgenodigd om festiviteiten ter gelegenheid van zijn vijfenzeventigste verjaardag bij te wonen. Tijdens dat bezoek werd hij slachtoffer van een verkeersongeval, ten gevolge waarvan hij voor de rest van zijn leven aan een rolstoel gekluisterd was.
Ben-Haim liet een groot aantal werken na, waarvan de eerste honderd in Duitsland werden geschreven. Zijn oratorium Joram, dat hij vlak voor zijn emigratie voltooide, ontving zijn première in 1979 in Jeruzalem in een hebreeuwse vertaling. Het is een diepdoorvoeld geestelijk werk, maar zonder joodse karakteristieken, met een tekst naar Das Buch Joram van Rudolf Borchardt. Ben-Haim beschouwde het zelf als zijn magnum opus. Deze cd opent eveneens met een geestelijk werk, de Kabbalat Shabbat ofwel Vrijdagavonddienst, voor liturgisch gebruik in de gebedsdienst die op vrijdagavond de Sabbat inluidt. De instrumentale bezetting is klein gehouden, zodat het werk in vrijwel alle synagoges zonder problemen gespeeld en gezongen kan worden. De muzikale taal is geheel aangepast aan de bestemming, maar tevens uiterst geïnspireerd: een ontroerend werk dat voor gevorderde amateurs een dankbare opgave is.
Van de overige drie werken is Lift up your heads een van de vele werken die Ben-Haim baseerde op psalmteksten. De Sonate in G voor vioolsolo was een opdracht van niemand minder dan Yehudi Menuhin, die de première verzorgde in Carnegie Hall. Het is een waardevolle aanvulling van de schaarse literatuur voor soloviool, die snel repertoire maakte en vele malen is opgenomen. De opname hier is ouder dan de rest van de cd; zij werd in 1972 gemaakt door Zvi Zeitlin voor de Bayerische Rundfunk. Zoals hierboven vermeld behoren de Three Songs without Words tot Ben-Haim’s meestgespeelde werken, hier komen ze tot klinken in een versie voor altviool en piano.
Het ensemble Orchester Jakobsplatz München is op maat gemaakt voor de uitvoering van Kabbalat Shabbat. Dirigent David Grossman richtte het op in 2005, het jaar waarin het nieuwe Joodse Centrum aan de Jakobsplatz te München gebouwd werd. De instrumentalisten zijn van uitstekende kwaliteit, het koor bestaat uit gevorderde amateurs, die zich in dit werk van hun beste kant laten horen. Het enige minpuntje is de Cantor van Christian Miedl, niet omdat hij niet goed zingt, maar omdat hij een bariton is. Bij een Cantor verwacht je nu eenmaal een tenor, en de opname van delen uit het werk die verscheen op Naxos in de serie joodse muziek van het Milken Archief laat horen dat daardoor toch een veel authentieker klankbeeld ontstaat. Helaas worden op die opname maar vijf van de vijftien deeltje gespeeld – het stuk heeft een lengte van krap veertig minuten.
Sopraan Valérie Condoluci levert een uitstekende bijdrage, Zvi Zeitlin behoeft voor de ervaren luisteraar geen nadere introductie als specialist in eigentijds repertoire. Het duo Julia Rebekka Adler en Axel Gremmelspacher laten horen dat de cd alleen al om de Three Songs without Words de moeite van het aanschaffen waard is.
NEOS is een nieuwe eend in de overvolle bijt van onafhankelijke kleine labels en werd opgericht in 2009. Deze uitgave behoort bij de eerste tien releases, net als Ginastera’s Popol Vüh (klik hier). Oprichter van het label, Wulf Weinmann, is een oude rot in het vak; hij startte in 1982 het label Col Legno, gebaseerd in München en nauw verbonden met het festival van Donaueschingen. Vele live-opnames uit Donaueschingen bracht Col Legno uit, in nauwe samenwerking met de Südwestrundfunk Baden-Baden, ook al zo’n bolwerk van nieuwe muziek. Helaas raakte Col Legno in de versukkeling en werd het in 2005 verkocht. De nieuwe eigenaar heeft dirigent Gustav Kuhn en componist Andreas Schett als artistieke beleidsmannen aangesteld en de standplaats van het label is verhuisd naar Wenen. Col Legno heeft inmiddels al weer een respectabel aantal nieuwe uitgaven het licht doen zien, en combineert nu gloednieuwe werken met spraakmakende interpretaties van klassieke werken. Wulf Weinmann is in München gebleven en heeft banden aangeknoopt met de Bayerische Rundfunk en andere Duitse vestigingen van de publieke omroep. Inmiddels zijn er op NEOS twaalf cd’s verschenen en zitten er vier in de pijplijn. Deze cd ontstond in samenwerking met de Bayerischer Rundfunk, die ook de voortreffelijke opname verzorgde. De super-audio nabewerking is het werk van Ingo Schmidt-Lucas van het label Cybele, ook al weer een naam die garant staat voor topkwaliteit.
Om te verhinderen dat ook Paul Ben-Haim binnenkort zal gaan behoren tot het elite-corps van bijna vergeten componisten is dit een uitgave die een daad stelt – een heldendaad!
Siebe Riedstra